Jacoba van Heemskerck
"Abstracte compositie"
Verkocht
JACOBA VAN HEEMSKERCK
Den Haag 1876-1923 Domburg (Veere)
ABSTRACTE COMPOSITIE
1917-1919
Olieverf op board
62 x 77 cm.
Gesigneerd: midden onder
Herkomst: Christie's Amsterdam; privé collectie, Arizona.
Nadat Jacoba van Heemskerck kennismaakte met het werk en de ideeën van Wassily Kandinsky liet ze rond 1914 haar kubistische periode achter zich en richtte ze zich op het Duitse expressionisme. Van Heemskerck had in Domburg het werk van Mondriaan gezien en leek zijn pad te volgen in de kubistische trant waarin zij haar landschappen verbeeldde. Zo ver als Mondriaan, die uiteindelijk bij de abstractie eindigde, ging Van Heemskerck echter niet. Ze keerde terug naar meer realistische vormen en vond een stijl waarbij gestileerde vormen – schepen, bomen, gebouwen, wolken – samen gingen met over het vlak slingerende lijnen. In Moderne kunst in Nederland (1959) schreef A.B. Loosjes-Terpstra hierover: ‘Nieuw is de wijze, waarop als met de loodlijnen uit een glas-in-lood-compositie het tafereel door zwarte strepen (boomstammen, contouren van gebouwde vormen, etc.) wordt ingedeeld. Gebleven is de expressie van een bepaalde stemming, in dit geval vooral opgeroepen door de wijze, waarop tussen het hekwerk van de loodrecht oprijzende boomstammen op de voorgrond het dorp – dat niet meer in ‘logisch’ verkende cubussen, maar in door en achter elkaar verschijnende hoekige vlakken en vormen werd verbeeld – een als in droom geschouwd, on-werkelijk karakter kreeg. (…) Van hier uit lag de weg open naar de iets latere fase van haar kunst: de in heldere, geaccentueerde vormen en in sterke tegenstellingen van zwart en wit of van kleur verbeelde droomvisioenen van watervlakten met schepen tussen bergachtige oevers, zoals houtsneden in Der Sturm uit de jaren ná 1914 en ook kleurige schilderijen die laten zien.’
Der Sturm was het tijdschrift dat Herwarth Walden, de Berlijnse eigenaar van de gelijknamige galerie en voorvechter van de moderne kunst, had opgericht. Walden had eind 1912 de eerste overzichtstentoonstelling van Kandinsky in Nederland georganiseerd. Deze vond plaats in Rotterdam en had een Amsterdams vervolg: de Moderne Kunstkring toonde veertien schilderijen van Kandinsky, samen met zeventien werken van Franz Marc. Kandinksy’s boek Über das Geistige in der Kunst en de almanak Der Blaue Reiter, geredigeerd door Kandinsky en Marc, waren in 1912 gepubliceerd en werden in deze jaren steeds bekender in Nederland. Beide kunstenaars geloofden in de geestelijke werking van kleuren: ze zouden associaties oproepen en een fysieke en psychische uitwerking hebben. Kandinsky wilde een geestelijke wereld zichtbaar maken in abstracte kleuren en vormen. Marc koppelde verschillende kenmerken toe aan kleuren. Zo was blauw stug en geestelijk en stond het voor het mannelijke; geel was zacht, vrolijk en zinnelijk en stond voor het vrouwelijke. Van Heemskerck geloofde ook in de werking van kleur op het gevoel van de mens en op de toekenning van bepaalde kwalificaties aan kleuren. Ze wilde in haar werk vooral een spirituele kracht tot uitdrukking brengen. Rond 1918 verdween daarbij de herkenbare voorstelling soms geheel, zoals ook in de hierbij afgebeelde abstracte compositie te zien is. Enkele jaren daarvoor had Van Heemskerck al besloten om haar werken slechts nog te duiden met algemene termen als ‘Bild’ en ‘Komposition’. Ze schreef aan Walden: ‘Farbe und Linien haben für alle eine verschiedene eigene Sprache, die nicht im Titel festgelegt werden will.’ Ze bleef echter wel altijd in beelden uit de zichtbare werkelijkheid denken.
Aan Herwarth Walden had Jacoba van Heemskerck haar doorbraak in Duitsland te danken. In 1913 organiseerde hij de ‘Erste Deutsche Herbstsalon’, een internationale tentoonstelling van moderne kunst. Van Heemskerck exposeerde er met Nederlanders als Jan Sluijters en Leo Gestel en met de kunstenaars van Der Blaue Reiter. Het werk van Van Heemskerck maakte diepe indruk in Berlijn. Walden werd propagandist van haar kunst en vanaf maart 1914 werden in verschillende Duitse steden als ‘Sturm-Wanderausstellungen’ speciale Jacoba van Heemskerck-exposities gehouden. Van Heemskerck maakte vanaf dit moment méér deel uit van het Duitse modernisme dan van het Nederlandse.
Dit artikel verscheen in het Studio 2000 magazine 2014 3/4.